Hoe ouder ik word, hoe meer het besef groeit hoe recent de twee wereldoorlogen zijn. Ik ben geboren in 1974. Verhalen uit de oorlog van mijn grootouders leken even lang geleden als de prehistorie. Bommen boven Ieper? Dinosauriërs die rondliepen? In mijn kinderogen leek dat allemaal even lang geleden. Nu pas besef ik dat geboren worden 30 jaar na de laatste bevrijding, amper een rimpel op een lange tijdlijn is.
Dit jaar, met de 80ste verjaardag van de bevrijding van de Tweede Wereldoorlog, heb ik me vaak afgevraagd waarom ik als kind zo weinig over die oorlog op school te horen kreeg. Was het te recent en nog te pijnlijk? Ook nu nog lijkt de focus in Vlaanderen veel meer op de Eerste dan op de Tweede Wereldoorlog te liggen.
Liberation
Twee jaar geleden fietste ik al met twee vriendinnen de gravelroute ‘Liberation Divide’, een tocht van 363 kilometer van Bergen op Zoom naar Overloon in het spoor van de Tweede Wereldoorlog. Ik herinner me nog dat we kippenvel kregen toen we bij een platgebrand huis stopten waar een heel gezin was uitgemoord. Op minder beladen plaatsen speelden we reporter Arnout Hauben na. “Hier, in de buurt van deze oude tank …” Toen de redactie mij vroeg om in september deel te nemen aan Operatie Fazant moest ik geen twee keer nadenken. Gravelen én iets bijleren over de gruwelijkste jaren uit ons verleden? En bovendien mee georganiseerd door de bedenker van de Liberation Divide? Ik gaf meteen acht.
Operatie Fazant. Aanvankelijk moest ik wat lachen met die naam. Fans van Willy’s en Marjetten zullen net als ik meteen aan radiodeejay Marcel denken en zijn “Fazant, fazant, fazant”. De naam verwijst echter naar Operatie Pheasant, de grote bevrijding van Noord-Brabant waarbij de Duitse troepen werden verdreven door naar schatting 250.000 geallieerden.
Donderwolken en shortcuts
Van nazomer is verre van sprake als we de kleine twee uur durende autorit aanvangen richting startlocatie Vught. Bui na bui schuift voorbij. De weerkaarten voorspellen voor de rest van de dag niks goeds. Een lappendeken van opeenvolgende regenzones lijkt de dag te zullen overheersen. Mijn man Gino, mijn bestie Sandra en ikzelf overleggen het plan van aanpak. Er is keuze tussen de route Zulu (168km), route Bravo (126km) en Route Foxtrot (89km). Sandra moet ‘s avonds op tijd terug zijn voor een etentje dus de langste route valt al af. Welke afstand we dan wel kiezen, laten we afhangen van het weer.
Legerkamp
De eventzone is opgebouwd aan het historische Fort Isabella bij Vught. Al sinds de 17e eeuw maakt dit fort deel uit van een verdedigingslinie rond ‘s-Hertogenbosch. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zat het SS Wachtbataillon Nordwest in de kazerne. De Duitsers die er verbleven, deden vaak bewakingsdienst in de omliggende gevangenkampen. Een van die kampen, het concentratiekamp in Vught, zullen we later op onze tocht nog passeren.
Ook nu is er een legerkamp opgetrokken, gelukkig ter demonstratie. Terwijl een paar lichte druppels vallen, schuiven we aan voor een gratis koffie en een warm worstenbroodje. Krachtvoer om de rit aan te vatten.
Variatie in het decor
Verwacht je in Noord-Brabant niet aan uitsluitend grindwegen. Gravelen in dit stukje Nederland brengt je afwisselend over grind, bospaden, veldwegen en een onverhard slagje links of rechts. Ik hou wel van die afwisseling. Elke keer ik terugkeer naar Brabant verbaas ik me over de vele stukken natuur waar je als fietser nog altijd welkom bent, zoals de Maashorst, terwijl we in Vlaanderen stilaan bijna overal worden geweerd. De regen van de afgelopen dagen heeft er wel wat modder tegenaan gekletst, maar op enkele stukken na is alles goed berijdbaar.
Af en toe herken ik sommige stukken van de Liberation Divide die ik twee jaar geleden met Sandra reed. We wijzen naar de uitgebloeide weides waar we destijds in een zee van gele bloemen giechelend enkele foto’s namen. Good times. Het was toen stukken warmer en droger. Toch klagen we niet. Op soms wat licht gedruppel na, werkt het weer voorlopig goed mee. We beslissen dan toch voor de iets langere afstand van 126 kilometer te gaan.
Moment van bezinning
Waar kleine oorlogsmonumenten staan, heeft Operatie Fazant een eventvlag neergepoot. Zo spotten we op enkele plaatsen kleine kunstwerken die slachtoffers herdenken van onder meer neergeschoten vliegtuigen. Bij de start van de tocht kregen we een QR-code die ons toegang geeft tot een quiz voor onderweg. Een leuk initiatief, maar de meerkeuzevragen blijken toch niet zo voor de hand liggend. Bovendien hebben we in dit wisselvallige weer niet veel zin om lang stil te staan en kou te krijgen.
Op de eerste bevoorrading stappen we een teletijdmachine binnen. Flash. Helemaal terug naar 1944. Enkele jonge Nederlandse gasten lopen er rond in een Amerikaans legerkostuum van toen. Pronkend naast een oldtimer legerjeep. “Gekocht en zelf helemaal opgeknapt.” Het blijken re-enacters te zijn die wel vaker gevraagd worden voor historisch spektakel. “Nu met 80 jaar bevrijding beleven we drukke tijden. We treden de komende weken wel vaker op. We moeten zelfs naar Bastogne.” Niet alleen het re-enactment op zich spreekt hen aan, ook de herdenking aan de oorlog levendig houden vinden ze belangrijk. Het doet me plezier om te horen dat de jonge generatie nog steeds voeling heeft met ons oorlogsverleden. Door het niet te vergeten, verklein je de kans op herhaling, denk ik dan naïef.
Kringwinkel
De jonge vrouwen die ons bedienen, dragen wol en katoen in de meest sobere kleuren. Ze lijken weggeplukt uit de jaren veertig. Onder de dikke rokken steken benen in lelijke vleeskleurige kousen. “Het meeste komt uit de kringwinkel. Of van onze oma’s.”
Hetzelfde ritueel herhaalt zich op de tweede bevoorrading aan de Eerdse Molen. Onder het goedkeurend oog van nepsoldaten in een jeep, doen we ons te goed aan krachtvoer en verse soep. We leren dat de oorspronkelijke Eerdse molen zwaar beschadigd werd op het einde van de Tweede Wereldoorlog.
De zon is erdoor gekomen. We komen even op adem op de stopplaats. Een kwartiertje eerder waren we overvallen door een enorme stortbui. Zonder echte schuilplaats in de buurt, vonden we er niet beter op om elk onder een grote boom te staan schuilen. De stam beschutte ons iet of wat van de bijna horizontaal geselende regel en krachtige rukwinden.
Klim van de dag
Kort na de bevoorrading wacht ons de enige beklimming van de dag. Op de Vlagheide moeten we een heuvel op, met op de top een monument in de vorm van een vliegtuigstaart waarin ‘Liberation Route Europe’ is gegraveerd. Enig opzoekingswerk leert ons dat er een heel netwerk bestaat van routes en monumenten verspreid over Europa waarlangs je kan fietsen of wandelen (www.liberationroute.com). De Vlagheide was het eerste gebied in Brabant waar Amerikaanse parachutisten op 17 september 1944 zijn geland. Ze rukten op voor Operatie Market Garden met de bedoeling zoveel mogelijk wegen en bruggen te veroveren op de Duitsers.
Wat spielerei – mijn excuses voor het Duits – is er ook onderweg. Ons pad stopt plots aan een riviertje. Er ligt een vlot te wachten dat we met touwen zelf tot aan de overkant moeten trekken. Hoe heerlijk is dit! Een beetje traagheid creëren, verhoogt het plezier. Onder het mom van “Ik moet filmen voor de socials” laat ik mijn metgezellen al het werk doen.
Oorlogsmisdaden
Kort erna ruimt het plezier baan voor bittere ernst. De gruwel van de oorlog wordt plots heel tastbaar. Allereerst komen we terecht op een voormalige fusilladeplaats waar een grote gedenksteen is opgericht. Alle namen van de 329 mensen die hier koudbloedig zijn doodgeschoten staan vermeld. De meeste massa-executies gebeurden op het einde van de oorlog toen de geallieerden al aan het oprukken waren. Ik leer dat niet alleen Duitsers, maar ook Nederlandse SS’ers verantwoordelijk zijn. Dat mijn voeten de grond raken waar zoveel onschuldig bloed is gevloeid, is bijna niet te vatten.
De slachtoffers zaten gevangen in Kamp Vught 2,5 kilometer verderop: een kamp helemaal naar het model van andere concentratiekampen in Nazi-Duitsland. Het is het enige in zijn soort in Nederland. Het gesprek stokt als we aan de rand van het kamp passeren. In totaal zaten er 32.000 mensen gevangen. 749 kinderen, vrouwen en mannen vonden de dood, onder wie dus ook de 329 mensen die werden gefusilleerd. Dat betekent dat nog meer dan 400 mensen stierven alleen al door de verschrikkingen in het kamp zelf. En dit in Nederland? De koude rillingen lopen over mijn ruggengraat als ik langs de omheining van schrikkeldraad en wachttorens passeer.
Het venijn zit in de staart
Ook wij lopen de vijand tegen het lijf op enkele kilometers voor het einde. In de buurt van ‘s-Hertogenbosch rijden we langs een kanaal. We raken helemaal verward door de gpx. Die zegt dat we even verderop over het water moeten, maar we zien helemaal geen brug. Wat we wel zien is een wachtpost met, alweer soldaten van 80 jaar geleden. We bevinden ons blijkbaar in vijandelijk gebied. Om onszelf te bevrijden, moeten we steil de dijk afrijden en door het water waden tot aan de overkant. Menen ze dit nu? “Geen schrik, boeren gebruiken deze oversteek met hun tractor om op hun land te geraken. Het is maar 20 centimeter diep. Als je gewoon rechtdoor rijdt, kan er niks gebeuren. En bovendien is de fiets dan meteen een stuk properder.”
Slik. Ik laat Gino en Sandra toch eerst de eer. Ze geraken veilig aan de overkant. Ik schrik van de sterke stroming maar duik dan toch het water uiteindelijk in. Ik voel het spatten tot aan mijn kont. Mijn voeten verdwijnen onder water. Woehahahaaa. Ik brul van plezier. Weg schrik. Hoe plezant is dit? Hoe fijn dat Operatie Fazant zoveel extra dingetjes in de trip heeft voorzien. De laatste kilometers tot aan Fort Isabella verlopen in de beste sfeer. Helaas blijft er geen tijd meer over om nog te smullen van de hamburgers. We strippen onze kletsnatte kledij van onze lichamen en stappen goedgemutst terug in de auto. Met twee beloftes. Nog eens terug te keren voor een uitgebreid bezoek aan Kamp Vught. En twee: nog meer gravellekkers in Brabant te komen ontdekken.
Zelf fietsen in het spoor van de Tweede Wereldoorlog
In navolging van Operatie Fazant zijn vijf permanente gravelroutes uitgetekend, verspreid over heel Noord-Brabant. Elke route is tussen 73 en 98 kilometer lang en belicht een deel van de oorlogsgeschiedenis uit de regio. Meer weten? Klik op deze link.
Uiteraard is er ook de originele Liberation Divide van 363 kilometer waarbij je offroad heel Noord-Brabant doorkruist. Behalve fantastische natuurgebieden spot je zowat alle belangrijke oorlogsmonumenten. https://www.komoot.com/nl-nl/collection/1508188/liberation-divide-dwars-door-noord-brabant
